زیرِ پوست یک فاجعه - صبح مهریز

به گزارش همشهری، طبق سرشماری سال 85، 44 درصد جمعیت در یک سوم شاقتصادی کشور و این استان های خوش آب و هوا زندگی می کردند. نگاهی به شرایط 5 استان مهاجرفرست یعنی خوزستان، سیستان وبلوچستان، یزد، کرمان و اصفهان هم گویای آن است که مهم ترین چالش آنها آب و خشکسالی بوده و حالا با مهاجرت افراد زیادی از استان های در معرض تنش به دامنه های شاقتصادی البرز و افزایش جمعیت در نیمه شاقتصادی، آینده خوبی برای مقصد مهاجران در انتظار نیست.

زابلی ها، اصفهانی ها و...

مهاجرت های اقلیمی از آن رو که اغلب زنجیروار اتفاق می افتند، جمعیت زیادی از استان های مبدا را راهی مقصد می نمایند. میل به همسایگی با افرادی از قوم خود هم موجب شکل گیری محله یا روستا هایی شده است که نام و یادگاری از دیار مادری را بر پیشانی دارند.

سیستانی محله گرگان و کوهسنگی (زابلی ها) در رامیان، محله آبادانی ها همدان، یزدی ها و اصفهانی ها کرج، اصفهانی ها و شیرازی ها ماسال و... مشتی نمونه خروار از شکل گیری کانون های جمعیتی مهاجران در شهر های مبدا هستند. بعضی از این کانون های جمعیتی عمرشان با عمر مهاجرت ساکنان گره خورده است و به طور مثال، کوهسنگی در شهرستان رامیان استان گلستان، روستایی با 50 سال قدمت محل سکونت بلوچ های مهاجر از سیستان وبلوچستان بوده و با مهاجرت بلوچ ها شکل گرفته است.

تاثیر غیرمستقیم اقلیم

اقلیم حتی اگر به طور مستقیم عامل مهاجرت داخلی نباشد، به طور غیرمستقیم و به واسطه اشتغال، به آن دامن می زند. اطلاعات منتشرشده از سوی مرکز آمار ایران هم نشان می دهد سال 98، خوزستان در رتبه دوم مهاجرفرستی نیروی کار بعد از تهران قرار داشته است.

رتبه دوم تا پنجم لیست مهاجرفرستی در میان استان های کشور به ترتیب به خوزستان با 16هزار نفر معادل 3/6 درصد از کل مهاجران در سن کار، کرمانشاه با 8/15 هزار نفر معادل 1/6 درصد، آذربایجان شرقی با 14هزار نفر معادل 3/5 درصد و مازندران با 12هزار نفر معادل 6/4 درصد از کل مهاجران در سن کار اختصاص یافته است.

خوزستان و مهاجرفرستی

خوزستان نه فقط در سال 98 که در دهه های گذشته مهاجرفرست ترین استان کشور شناخته شده و علاوه بر مهاجرفرستی، رده نخست آلودگی هوا، آمار آسم دو برابر کشور، رده دوم حاشیه نشینی با 850هزار حاشیه نشین، رده دوم بیکاری، رده سوم جمعیت زیر خطر فقر و رده نخست قطع برق با سالانه 700دقیقه در اهواز را دارد.

رئیس مجمع نمایندگان خوزستان مهاجرفرستی این استان را نتیجه جریان تاریخی محرومیت می داند و می گوید: خوزستان زمانی فرصت اشتغال و مهاجرپذیری داشت، اما جنگ و بعد هم نبود سازندگی و کم لطفی مسئولان کار را به جایی رساند که دچار مهاجرفرستی و تبعات اجتماعی حاصل از آن گردد.

سیدکریم حسینی، مانند بسیاری از مردم و مسئولان معتقد است رسیدگی نکردن به این استان استراتژیک و مهم موجب بروز تنش های آبی ناشی از انتقال آب کارون و مسائل محیط زیستی شده که نتیجه آن خشکسالی و از دست رفتن فرصت های متعدد شغلی در سرزمینی است که روزگاری جلگه ای پهناور با 5 رود عظیم بود.

او می افزاید: کل جهان با یک موج افزایش جمعیت روبرو شد و خوزستان هم از این قاعده مستثنا نیست. در حال حاضر خوزستان با بیش از 5 میلیون نفر جمعیت با مسائل زیرساختی روبرو است؛ زیرساخت هایی که برای جمعیت بسیار کمتر از این ایجاد شده و توسعه نیافته. نکته دیگری که کریمی به آن اشاره می نماید، شکل گرفتن دافعه ای برای سرمایه گذاری در استان جنگ زده خوزستان است؛ حالا هرچند این مشکل سال هاست حل شده، اما خروجی همه تنش های خوزستان جمعیتی از بیکاران را روی دست این استان گذاشته.

این همه در حالی است که نه فرصت های نو شغلی در خوزستان ایجاد شده و نه فرصت های شغلی موجود در اختیار افراد بومی قرار گرفته. در این شرایط خوزستان با وجود داشتن نفت، صنعت و کشاورزی با توسعه نامتوازن، یک استان بحران زده است که آمار بیکاری آن برخلاف آمار های رسمی به بیش از 25 درصد و در بعضی شهر ها بیش از 45 درصد هم می رسد.

رود هایی که منشا زندگی بودند

خشکسالی آن قدر داغ عظیمی بر دل خوزستانی ها گذاشته که ابتدا و انتهای مسائل شان با نام کارون گره خورده است. شهر های جنوبی خوزستان در امتداد رودخانه ها شکل گرفته اند؛ رودخانه هایی که با آورد آبی بالا به کشاورزی و دامداری اهالی رونق داده بودند به طوری که فرصت های شغلی یکی بعد از دیگری مهاجرانی را به این دیار می کشاند. حالا از این شهر ها و آبادانی شان یک حسرت به جا مانده؛ حسرتی که استاد دانشگاه شهید چمران اهواز هم به آن اشاره می نماید.

علی حسین حسین زاده، که پیش از این معاون سیاسی استاندار خوزستان بود می گوید: رود های کارون، کرخه، مارون، دز و ... منشا شکل گیری شهر های خوزستان هستند، اما 40-30 سال است که لایروبی نشده اند، فاضلاب مستقیم به آن ها می ریزد، در بستر آن ها ساخت و ساز و آب شان هم به منطقه ها دور منتقل می گردد و جالب اینکه همه این کار ها را دولت می نماید و هیچ کس هم پیگیر ماجرا نیست.

وی خشک شدن رودخانه ها را یکی از عوامل محیط زیستی تاثیرگذار بر مهاجرت جمعیت خوزستان می داند و می افزاید: گرما هم عامل مهمی است. شاید بگویید گرما یک مساله طبیعی است، اما همین مساله طبیعی در سال های اخیر تبعاتی با خود به همراه دارد. هزینه انرژی و وسایل سرمایشی بالاست و بار اضافی روی دوش خانوار می گذارد. با این شرایط برای معلمی که می تواند در یک استان با آب و هوای مناسب و هزینه های پایین تر زندگی کند و همان حقوق معلمی اش را بگیرد زندگی در خوزستان به صرفه تر است یا در استانی دیگر؟ جواب معین است. هر کولر 30 میلیون تومان است، قیمت برق روی سبد هزینه خانوار می آید، یک معلم 5 میلیون تومان حقوق می گیرد، بهتر نیست به یک شهر خوش آب و هوا برود؟

همه عوامل مهاجرفرستی خوزستان

این استاد دانشگاه شهید چمران اهواز خوزستان را نحیف و رنجور می داند و ادامه می دهد: در کشور همواره می گویند خوزستان بالاترین اعتبار را دریافت می نماید، حرف درستی است، اما بخش عمده این اعتبار به کار هایی اختصاص داده می گردد که سودش برای کل کشور است. مثلا اعتباری برای پتروشیمی اختصاص می یابد، اما گردش اقتصادی پتروشیمی در تهران است.

از سوی دیگر شاخص های رفاهی از جمله مدرسه، حمل و نقل، راه و... در این استان در رتبه های پایین قرار گرفته است که همه این موارد می تواند در مهاجرفرستی نقش داشته باشد. حسین زاده با بیان اینکه افراد متخصص و نخبه اولین گروه مهاجران هستند، اظهار می نماید: آن جایی که این مهاجران را می پذیرد، سود می برد و آنجایی که افرادش را از دست می دهد خود به خود دچار زیان و ضرر می شوند. این مهم ترین پیامد است، اما به جای پیامد باید در پی عوامل مهاجرت باشیم و برای ماندگاری جمعیت کوشش کنیم.

بار مهاجران روی دوش مقصد

مهاجرت های داخلی گرچه تبعات کمتری از مهاجرت های خارجی دارند، اما در نهایت آسیب های زیادی را به شهر های مبدا می زنند؛ از نگاه کارشناسان استان های درگیر خشکسالی، اولین گروه مهاجران قشر فرهیخته و تحصیل نموده یا سرمایه دار هستند که مهاجرت شان مبدا را از سرمایه های اجتماعی خالی می نماید و جمعیت را رو به سالمندی می برد. اما این، همه روی مهاجرت های اقلیمی نیست. شهر هایی خوش آب و هوا و سرسبزی که معمولا به اسم مقصد مهاجران اقلیمی شناخته می شوند از دید دیگری به آسیب های مهاجرت نگاه می نمایند؛ زیست بومی که با افزایش جمعیت در معرض تهدید قرار می گیرد.

این را عضو هیأت علمی پژوهشکده گیلان شناسی می گوید و شرح می دهد که از نیمه اول دهه 80 مهاجرت به گیلان به چند علت شکل گرفت؛ مهاجرت در نتیجه تغییرات آب و هوایی و ریزگرد و خشکسالی از استان های مرکزی و جنوبی به استان های شاقتصادی، نرخ پایین تر زمین نسبت به استان های همسایه مثل مازندران، کاهش ارزش پول ملی و تمایل مردم برای حفظ پول و سرمایه با خرید ارز و طلا و دلار یا زمین و بعلاوه سهل گیری دستگاه های منابع طبیعی و جهاد کشاورزی نسبت به غیربومی ها.

رضا علیزاده، با بیان اینکه بسیاری از مهاجران گیلان زمین های یک بخش را به صورت فامیلی خریداری نموده اند می گوید: غیربومی ها نسبت به بومی ها راحت تر می توانند زمین ها را تغییر کاربری دهند و خانه سازی نمایند. آماری وجود دارد که 25-20 درصد زمین های کشاورزی کاهش یافته و این، نتیجه همین مهاجرت هاست که به تغییر کاربری زمین های کشاورزی منجر شده.

این استاد دانشگاه و پژوهشگر از آنالیز 40 روستا می گوید که در نتیجه آن معین شد مثلا جمعیت روستا طبق سرشماری سال 95، 200 نفر بوده است در حالی که حدود 500-400 نفر ساکن روستا هستند و این آمار اضافه مربوط به افرادی است که گیلان را به اسم خانه دوم و سکونت موقت برگزیده اند.

علیزاده می افزاید: آمار افرادی که سکونت موقت دارند در مبدا یعنی تهران، اصفهان، مرکزی یا شهر های جنوبی محاسبه می گردد، اما در واقع محل زندگی شان اینجاست و از امکانات، زیرساخت ها و فضای شهری و روستایی گیلان استفاده می نمایند در حالی که امکانات و اعتبار استان بر مبنای جمعیت ذکر شده سرشماری است.

عضو هیأت علمی پژوهشکده گیلان شناسی به پژوهشی دیگر اشاره می نماید و شرح می دهد: شنبه تا چهارشنبه مصرف برق بالاست، زیرا اداره ها باز هستند، اما جالب اینکه 2 سال است مصرف برق روز های تعطیل و عادی برابر شده و این دقیقا مربوط به ساکنان موقت است که بدون پرداخت عوارض یا اقتصادیات یا بدون اینکه در بودجه گیلان محاسبه شوند، از امکانات استان استفاده می نمایند.

تکرار سرنوشت، این بار در شمال

عضو هیأت علمی پژوهشکده گیلان شناسی با تاکید بر اینکه مهاجرت در همه جهان عادی است، اما قوانینی دارد، ادامه می دهد: مهاجرت های بی رویه ابعاد دیگری هم دارد. در گیلان اغلب افراد بازنشسته ساکن می شوند و همین روی نسبت جمعیتی استان تاثیر گذاشته و گیلان حالا سالمندترین استان کشور است. آگهی های زمین و خانه را ببینید، روی آن ها تبلیغ واحد یا محله هایی است که گیلانی در آن ساکن نیست و این توهین آمیز است.

نگاه از بالا به پایین مهاجران نسبت به بومی ها و روستاییان به علت قدرت خرید بیشتر هم در درازمدت تبعات زیادی بر جای می گذارد. این روز ها بسیاری از محله هایی که با حضور مهاجران شکل گرفته ادعا هایی برای داشتن نماینده در شورای شهر هم دارند و می توان در آینده ای نه چندان دور شاهد غالب شدن جمعیت مهاجر نسبت به بومیان بود.

ابعاد زیست محیطی مهاجرت هم از نگاه علیزاده قابل تامل است. او تصریح می نماید: شهر های شاقتصادی با وجود همه داشته های طبیعی ظرف محدودی برای پذیرش جمعیت دارند. اصفهان از ابتدا کویر و بیابان نبود یا شهر های جنوبی با ریزگرد روبرو نبودند و انفجار جمعیت در شهر های شاقتصادی می تواند تکه سبز شمال را هم به سرنوشت شهر های جنوبی دچار کند. در دو سه سال اخیر ریزگرد در گیلان ایجاد و روز های آلوده زیاد شده و بافت جنگلی هم در حال از بین رفتن است و با این شرایط از گیلان هم چیزی نمی ماند.

مهاجرت بدون برنامه ریزی

زنگ هشدار آسیب مهاجرت در حالی به صدا درآمده که بعضی استان ها سال هاست با مسائل این چنینی روبه رو هستند؛ گلستان یکی از استان های مهاجرپذیری است که بیش از همه جمعیتی از سیستان وبلوچستان را در دل خود جای داده؛ جمعیتی که نه تنها محله، روستا و منطقه ای به نام خود دارند، بلکه در گروه های شبکه های اجتماعی با نام هایی، چون سیستانی های گلستان شناخته می شوند. معاون سیاسی، اجتماعی و امنیتی استاندار گلستان هرچند معتقد است همه شهروندان حق دارند در هرجایی که می خواهند زندگی نمایند، اما تاکید می نماید مهاجرت بدون برنامه ریزی در مبدا و مقصد شرایط را سخت نموده است.

احسان مکتبی از تدوین نشدن قانونی برای مهاجرت گلایه دارد و به همشهری می گوید: عظیم ترین آسیب مهاجرت این است که جمعیت استان مقصد، بیشتر می گردد و امکان برنامه ریزی سریع هم برای آن وجود ندارد و در نتیجه توازن مقصد بر هم می خورد.

او با بیان اینکه عموما مهاجرت ها نتیجه کاستی ها در مبدا است، می افزاید: این کاستی ها با جابه جایی جمعیتی به مقصد هم منتقل می شوند. انسان ها در نبود کار به اسم مهم ترین نتیجه خشکسالی، مهاجرت می نمایند و به خیل بیکاران استان مقصد می افزایند. عموما این گروه سرمایه دار هم نیستند و در نتیجه فقر و عقب ماندگی از امکانات، چون پیوست اجباری مهاجرت منتقل خواهد شد.

به گفته مکتبی، اما این مهاجرت را نمی توان به گردن اقلیم و آب و هوا انداخت، مگر ژاپن یا کره جنوبی اقلیم خوبی دارند؟ مشکل اصلی اینجاست که برنامه ریزی دقیقی برای حل بحران ها وجود ندارد و مسائل دومینو وار در منطقه ها مختلف کشور پخش می شوند.

معاون سیاسی، اجتماعی و امنیتی استاندار گلستان با بیان اینکه برنامه ریزی توسعه مبتنی بر عدالت می تواند عقب ماندگی ها را کنار بزند، تصریح می نماید: در سطح کلان آماری دقیق و حساب شده از مهاجرت ها در دست نیست، ولی در نقاطی مثل گلستان، مازندران و گیلان تغییر بافت جمعیت در یک دهه گذشته و افزایش آسیب های اجتماعی به خوبی گویای تبعات مهاجرپذیری این استان هاست.

او با اشاره به بحران آب در فلات ایران و خشکسالی های پی در پی تاکید می نماید که دیگر وقت زندگی علمی رسیده است تا جلوی تبعات بیشتر خشکسالی گرفته گردد؛ این در حالی است که به نظر می رسد اشتباه عامدانه و منافع زودگذر در مدیریت آب دست به دست هم داده که در آینده تبعات زیادی در پی خواهد داشت.