آشنایی با موسیقی نواحی سیستان و بلوچستان - صبح مهریز

خبرنگاران - محمدرضا ربیعیان: سیستان و بلوچستان در جنوب شرقی ایران واقع شده است و از شمال به خراسان، از غرب به کرمان و از جنوب به دریای عمان می رسد. سمت شرق آن هم همسایۀ بلوچستان پاکستان است که در زمان ناصرالدین شاه قاجار و در سال 1871 به دلیل دخالت انگلیس و امضای قرارداد گلداسمیت از ایران جدا شد تا منطقۀ امنی بین ایران و هند باشد و در 1947 با استقلال پاکستان، به این کشور ضمیمه شد.

موسیقی بخش جدایی ناپذیر زندگی مردم بلوچ است و طی سالیان دراز، بلوچستان و هند تأثیرات متقابل فرهنگی داشته اند. در واقع، کمبود راه های ارتباطی، وجود کویرهای مرکزی ایران و کوه های کرمان ارتباط موسیقی بلوچستان را با سایر نقاط ایران کمتر نموده و از طرف دیگر، مجاورت این منطقه با پاکستان و افغانستان باعث شده است که در داد و ستدهای فرهنگی، موسیقی بلوچستان بیشتر از موسیقی هند، پاکستان و تا حدی افغانستان تاثیر بپذیرد. مصداق شاخص این اشتراکات در چند دهۀ اخیر سازهایی مانند بِنجو، دونَلی، هارمونی و شیدی (نوعی سرنای بزرگ) است که از هند و پاکستان به موسیقی این منطقه وارد شده است. همچنین، موسیقی بلوچی از تأثیرهای فرهنگ های مناطق مختلف دور نبوده است.

فرهنگ موسیقایی

سیستان و بلوچستان را می توان از نظر فرهنگ موسیقایی به دو ناحیه سرحد زمین و مَکُّران تقسیم کرد. سرحد زمین شهرهایی نظیر زاهدان، خاش، نصرت آباد، میرجاوه و بخشی از سیستان را در بر می گیرد. مَکُّران نیز مناطق مرکزی و جنوبی بلوچستان مانند ایرانشهر، بمپور، دلگان، دشتیاری و چابهار را در خود جای می دهد. با این که این دو منطقه منشا واحدی به لحاظ زبان، موسیقی، ادبیات و آداب و رسوم دارند تفاوت های آنها نیز چشمگیر است. موسیقی سرحد زمین به ویژه در تکنیک و شیوۀ اجرای سرنا و دهل اشتراکاتی با منطقۀ سیستان دارد. با این همه، موسیقی جنوب بلوچستان (مکران) نسبت به شمال آن از تنوع بیشتری برخوردار است.

موسیقی سیستان و بلوچستان انواعی دارد که هر یک مربوط به بخشی از زندگی مردم می گردد، از جمله سَوت، لیلو، لارو ششگانی، شپتاگی، سِپَت، وَزبَت، لارو، هالو، نازنیک، زهیروک، لیکو، کردی، موتک، گواتی، اَمبا، دمال و مالِه و شَئز. این انواع مربوط به مواردی چون عروسی، تولد نوزاد، ختنه سوران، داستان های حماسی و عشقی، تاریخی و اجتماعی، غم و اندوه و سرخوشی، عرفان و مذهب و موسیقی درمانی است که به زبان موسیقی و آواز نسل به نسل منتقل شده است.

لیکو و زَهیروک

در بیشتر نوشته ها دربارۀ موسیقی سیستان و بلوچستان، لیکو و زهیروک در کنار هم قرار گرفته اند. فرم آوازی اصلی در شمال بلوچستان لیکو نام دارد و اصلی ترین فرم آوازی در جنوب بلوچستان زهیروک است. این دو سبک آوازی در نواحی مرکزی بلوچستان (مانند سراوان) با هم تلاقی پیدا می نمایند. مترادف بودن این دو واژه، بیش از کارکرد موسیقایی، ناشی از شباهت قالب کلامی و فرم هجایی لیکو و زهیروک است. لیکو که دو مصرع تغزلی شامل پنج تا ده هجاست، در منطقه سرحد رواج دارد و در مرزهای مشترک بلوچستان و کرمان و در ادبیات شفاهی دو منطقه، سنتی کهن در سرایش شعرهای هجایی به شمار می آید. قالب کلی زهیروک نیز مشابه لیکو است. در این شعرهای هجایی، واحد شعر به جای بیت و مصرع، بدل به سطر می گردد. این نمونه های هجایی در بسیاری از نواحی ایران و در زبان ها و گویش های محلی همچنان وجود دارند. غیر از سرحد بلوچستان، رودبار کرمان هم مهم ترین پایگاه سرایش لیکو است. به همین دلیل، به طور کلی، لیکو را به دو نوع لیکوی رودباری و لیکوی بلوچی تقسیم می نمایند.

علاوه بر این، محتوای کلام در زهیروک و لیکو علاوه بر جنبه های تغزلی و اشاره به فراق و هجرانی، نوعی بازنمایی از ویژگی های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه انسانی بلوچستان است و تصویری از فرهنگ عامۀ مردم ارائه می دهد.

در عین حال، زهیروک در موسیقی بلوچی نقش مُد را ایفا می نماید. تفاوت لهجه ها در مناطق مختلف سیستان و بلوچستان منجر به اختلاف در ثبت واژه شده و این مُد به صورت زهیریگ، زئیریگ، زهیروگ و ذهیروک نیز ثبت شده است. از سویی، بر اساس مناطق مختلف مکران بلوچستان، انواعی از زهیروک وجود دارد، مانند زهیروک سوران، زهیروک بم پشت، زهیروک بشاگرد و زهیروک زامرانی.

لیلو، نازینک، موتک و اَمبا

موسیقی بلوچستان به لحاظ گونه های موسیقایی و تنوع سازها بی نظیر است. در یک تقسیم بندی کلی می توان موسیقی سیستان و بلوچستان را به دو دستۀ موسیقی کاربردی و آیینی تقسیم کرد. موسیقی کاربردی بیشتر در مراسم همگانی شنیده می گردد. برای مثال، فرم هایی نظیر سِپَت، وَزبَت، شپتاگی، لارو ششگانی، و لیلو (لالایی) از ترانه هایی هستند که زنان در زمان زایمان، تولد نوزاد و ختنه سوران می خوانند و متن آنها برای پسر و دختر متفاوت است.

نازینک به ترانه های شش شب اول مراسم عروسی می گویند که خواننده در آن به تمجید عروس و داماد می پردازد.

موتک (مودگ) همان مویه و مرثیه است که معمولاً توسط زنان و بدون همراهی ساز در مراسم سوگواری خوانده می گردد.

شکل دیگری از موسیقی کاربردی اَمبا نام دارد، که نوعی موسیقیِ کار مخصوص ماهیگیران است و توسط ناخدا و گروه صیادان به صورت سوال و جواب خوانده می گردد و شکل های مشابه آن را در سواحل جنوبی کشور، به ویژه در بوشهر، می توان یافت.

شَئر

از مهم ترین گونه های موسیقی آوازی بلوچستان می توان به شَئر، آواز کردی، سَوت، غزل خوانی و ذکر در میان درویش های نقشبندی و چشتی اشاره نمود. متن شئر شامل داستان های حماسی و تاریخی، پند و اندرز و وقایع اجتماعی می گردد که توسط شائر خوانده می گردد. شئر و شائری در موسیقی بلوچی صندلی بالایی دارد و مقام شائر را می توان با بخشی های شمال خراسان، عاشیق ها در آذربایجان، بیت خوانان کردستان و دیگر سنت های روایتگری در ایران قابل قیاس دانست. این موسیقی معمولاً در عروسی ها، مجالس بزرگ یا محافل خان ها اجرا می شد.

آواز کُردی

مضمون آواز کردی عیناً مثل لیکو و زهیروک در هجران و فقدان است و تنها گونه از موسیقی بلوچستان است که متن شعرش را دوبیتی تشکیل می دهد. این آواز بیش از همه در ایرانشهر و بمپور رواج دارد و البته، مشابه آن به شکل های گوناگون و در مناطقی چون هرمزگان، میناب و بشاگرد با عنوان شَروِند و در کهنوج کرمان با عنوان بیابانی اجرا می گردد.

سَوت

رایج ترین و عامیانه ترین نوع موسیقی در کل بلوچستان، سَوت است. مضامین اشعار در سوت اغلب وصف طبیعت و یار و دیار و عاشقانه است. می توان گفت اغلب قطعاتی از موسیقی بلوچی که در رسانه ها پخش می گردد سوت است، چون تا حدود زیادی شادتر و عامیانه تر از انواع دیگر موسیقی است. این آهنگ ها متنوع و غالباً ریتمیک هستند و به خواننده اش سَوتی می گویند که تنها در مجالس عروسی و ختنه سوران شرکت می نماید. این مجالس معمولاً با پایکوبی و پایکوبی همراه اند.

سروده های حماسی

از جمله سروده های حماسی می توان به میرقنبر، چاکر و گوهرام اشاره نمود. داستان این سروده حدود چهار قرن و نیم پیش در زمان شاه طهماسب اول و در دوران حکومت همایون شاه، دومین پادشاه گورکانی هند، در ایران روی داده است. پادشاه ایران سعی دارد تاج و تخت از دست رفتۀ سلطان هندی را بازگرداند، اما محور روایت بر اساس زندگی و ماجراهای بیوه زن نامدار و ثروتمندی به نام گوهر است که تقاضای ازدواج میرگوهرام خان، یکی از حکام منطقه، را رد می نماید و بر اثر آن ماجراهایی پیش می آید که به درگیری بین دو طایفۀ رند و لاشاری به مدت سی سال منجر می گردد. شئر چاکر و گوهرام از دو قسمت تشکیل می گردد و هر یک از این قسمت ها پیروزی یکی از دو طایفه و شکست دیگری را توصیف می نمایند.

پایکوبی های محلی

موسیقی های مربوط به پایکوبی بلوچی را نوازندگان حرفه ای سرنا و دهل به عهده می گیرند. پایکوبی دوچاپی و سه چاپی با نواختن سرنا و دهل و یک دهل کوچک تر در مراسم شادی برگزار می گردد (چاپ کلمه ای بلوچی است به معنای دست زدن و به پایکوبی در بلوچی ناچ می گویند). دوچاپی نوعی موسیقی و حرکات موزون سنتی آیینی است که از گذشته های دور در مناسبت ها به ویژه جشن های شادی رواج دارد و در هنگام اجرا در برنامه های عمومی، افراد از طبقات مختلف اجتماعی بدون در نظر دریافت صندلی و شغل در آن شرکت می نمایند. به همین سبب می توان از آن به عنوان آیینی همگانی تعبیر کرد که نوعی همبستگی فرهنگی و اجتماعی ایجاد می نماید. گروه دوچاپی متشکل از تعداد زیادی افراد مختلف با طبقات اجتماعی متفاوت است که در هنگام اجرا با یکدیگر مشارکت دارند و معمولاً تعدادشان متغیر است و دو دُهُلی (طبل زن) به همراه یک نوازندۀ سرنا آنان را همراهی می نمایند. در ابتدای اجرای این مراسم با نواختن سرنا افراد نیم دایره یا دایره تشکیل می دهند و همراه با آهنگ خاصی حرکات موزون خود را آغاز می نمایند و رفته رفته نوازندۀ طبل با زدن بر طبل بزرگ به یاری نوازندۀ سرنا یا دونلی می رود و پس از آن نوازندۀ طبل کوچک تر با کوبیدن بر طبل با ریتم خاصی آنان را همراهی می نماید و افراد شرکت نماینده در دایره را به وجد می آورند. با حرکات هماهنگ بین سرنا و طبل های کوچک و بزرگ حرکات منظم کف زدن و چرخش توسط گروه آغاز می گردد و این حرکات آن قدر منظم می گردد تا دوبه دو روبه روی هم قرار بگیرند و دست ها را بر هم می زنند. در پایکوبی دوچاپی کم کم ریتم ملایم این حرکات تند می گردد و هنگامی که ریتم تندتر شد، چهارچاپی شکل می گیرد و در این بین، گاهی به حالت نشسته و با سرعت زیاد دست می زنند. پایکوبی چوب یا شمشیر هم از پایکوبی های مشهور این دیار است.

گواتی

گواتی و مالِد نیز دو مراسم آیینی مهم در منطقه هستند که بدون موسیقی قابل تصور نیستند.

گوات به معنی باد است و گواتی به بیماری گفته می گردد که گوات در جسم او حلول نموده باشد. گواتی نوعی مراسم موسیقی درمانی است که در آن نیروهای مرموز و بادهایی که روح بیمار را تسخیر نموده اند به واسطۀ موسیقی مهار می شوند. این موسیقی در بیشتر مناطق بلوچستان رواج دارد، اما در شمال بلوچستان (منطقۀ سرحد) کمتر به چشم می خورد. ذکرهای گواتی را برای افرادی می نوازند که دچار جن زدگی و باد شده اند. اصولاً وقتی این افراد دچار اختلالات روحی می شوند، رو به خلیفه می آورند. خلیفه شخص اول مراسم گواتی است و به وسیله ذکر و ریاضت و کار خیر با مسائل باد و جن و پری آشنا است. وی با دیدن بیمار متوجه درجۀ وخامت بیماری او می گردد. در موارد نادری که رهبر و راهنمایی نمایندۀ مراسم زن باشد به او گواتیءِمات یعنی مادرگواتی می گویند. هر خلیفه برای خود بساطی دارد: گروه نوازندگان، گروه چاپی و جوابی (دست زن و پاسخگو)، مستان، مُجیبِر (محرم و دستیار خلیفه)، بُمپان (بالاسریِ بیمار گواتی) و لوازمی مانند تین (تاوه)، سوچًکی (مخلوطی از گیاهان دارویی خوش بو و تا حدی سکرآور)، بوسوچ (محل سوزاندن سوچکی) و زهرین تیل (روغن مًند).

برای مهار باد یا به اصطلاح زیر کردن آن، مجلسی برپا می گردد که ممکن است از یک تا چند شب طول بکشد. بیمار در مجلس حاضر می گردد و خلیفه با آداب خاصی با او صحبت می نماید و به تدریج کارش آغاز می گردد. مجلس معمولاً با خواندن قصیده ای در وصف شیخ عبدالقادر گیلانی، سرسلسلۀ طریقت قادریه، آغاز می گردد. سپس، از نوازنده ها دعوت می گردد که به مراسم گواتی بیایند و با ساز زدن و خواندن ذکر خداوند و اولیا، بیمار را به حدی از وجد برسانند. موسیقی گواتی با ذکرهایی آرام مثل مست قلندر آغاز می گردد و به تدریج ذکرهای پرشورتری چون الله ذوالجلال، شیخ عبدالقادر گیلانی، لا اله الا الله و حضرت قلندر نواخته می گردد. در حین اجرای این ذکرها، بیمار و حتی بعضی از افراد در مجلس ممکن است به وجد برسند و دَمال نمایند.

دمال حرکات بی اراده ای است که شخص انجام می دهد. در این مرحله کار اصلی خلیفه آغاز می گردد. وی با آن کسی که شخص بیمار را تسخیر نموده به صحبت می پردازد و از او می خواهد که این مرکب را رها کند و دست از آزار او بردارد. عموماً در گواتی، خون هم باید ریخته گردد و برای همین، گاهی بسته به وسع اقتصادی بیمار، مرغ، خروس، گوسفند، بز یا شتر ذبح می گردد. قطعات گواتی ذکر و کلام خاص خود را دارند، به استثنای چند قطعه که بی کلام هستند، مثل سازمار، سازسیمرغ، سازبگ (ساز شتر) و سازمام (ساز خرس). سازهای مورد استفاده در گواتی سرود، تمبورک، نل و دونلی است. حضور سازهای کوبه ای در گواتی متاخر است و در شکل اصیل گواتی کاربردی ندارد، اما در سال های اخیر بعضی از دهلک هم استفاده می نمایند.

از خلیفه های گواتی معاصر می توان خلیفه شهمیر بلوچ مالداری، خلیفه سید دادشاه، خلیفه انگور پیرانداخ و خلیفه صابر قادری را نام برد.

مالِد

مالِد (پیر پتّر) مراسمی است که توسط فرقه ای از درویش های قادریۀ بلوچستان در نواحی ساحلی اجرا می گردد. آوازخوانی به شکل انفرادی و گروهی، ذکرهایی که با همراهی سِماء (دف) خوانده می گردد و تحرکات جسمی از ارکان اصلی این مراسم هستند. مراسم مالِد بی شباهت به مراسم خانقاهی درویشان قادریه در کردستان نیست.

سازشناسی

سازهای موسیقی سیستان و بلوچستان تنوع زیادی دارند و شامل کوبه ای ها، زهی ها، و بادی ها می شوند که از این میان، قیچک (سرود) شبیه کمانچه و زهی آرشه ای است، رَباب و تمبورک زهی هایی هستند که با زخمه یا پنجه نواخته می شوند، سرنا، نَل (نی)، شیدی و دونَلی سازهایی بادی و سِماء (دف)، دهل بزرگ، دُهلک، دُرُّکُر، و تشتک و کوزه هم کوبه ای هستند. بِنجو یا بینجو و هارمونی نیز از دیگر سازهای متداولی هستند که به وسیله هند و پاکستان در موسیقی بلوچستان کاربرد یافته اند.

نوازندگان و خوانندگان

از نوازنده های متبحر قیچک می توان به علی محمد بلوچ، دین محمد زنگشاهی، رحیم بخش جت، حسین جت، احمد وشنامی، فقیرمحمد شکل زهی، موسی شکل زهی و از نوازنده های مطرح دونلی می توان به شیرمحمد اسپندار، لعل بخش جت، موسی بلوچ، محمدبخش دری و تاج محمد جنگی پور اشاره نمود. ماشاءالله بامری، موسی زنگشاهی، محمداسحق بلوچ نسب و فیض محمد ریگی نیز در موسیقی سیستان و بلوچستان شهرت فراوان دارند.